ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΟΡΡΟΠΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΗ ΛΗΜΝΟ
«Κάθε κίνηση στον τομέα των ΑΠΕ (Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας ) θα πρέπει να υλοποιείται με κατάλληλο και προσεκτικό σχεδιασμό ώστε να μεγιστοποιεί τις ωφέλειες για...1. Δεδομένα του χώρου και οι δεσμεύσεις που πρέπει να ληφθούν υπόψη.
1.1. Η Λήμνος, με το ΦΕΚ 1278/20-10-2000, έχει χαρακτηριστεί συνολικά ως νήσος με τοπίο ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους, με σκοπό την προστασία του ως πολύτιμου πόρου που αναδεικνύει τα μοναδικά χαρακτηριστικά του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντός της. Τα ηφαιστιογενή εδάφη, οι χαμηλοί λόφοι, τα βοσκοτόπια, οι φρυγανότοποι, οι αμμοθίνες, οι βιότοποι με την τεράστια οικολογική σημασία, η εύφορη γεωργική γη, τα σημαντικά προϊστορικά και ιστορικά κατάλοιπα, τα θρησκευτικά μνημεία, οι παραδοσιακοί οικισμοί, αποτελούν τις συνιστώσες που συνθέτουν την φυσική και πολιτιστική ταυτότητα του νησιού. Κατά συνέπεια, όλες οι παρεμβάσεις στο χώρο οφείλουν να ελέγχονται υπό αυτό το πρίσμα, ώστε να μην υποβαθμίζεται το σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα του τόπου, ένα πλεονέκτημα που μπορεί καθοριστικά να συμβάλλει στην ανάπτυξή του.
1.2. Το Ελληνικό Κοινοβούλιο, τον Φεβρουάριο του 2010, κύρωσε την Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Τοπίου, ή Σύμβαση της Φλωρεντίας όπως αλλιώς είναι γνωστή (Νόμος 3827/2010), ενέργεια που σηματοδοτεί τη μετάβαση σε μια νέα εποχή σε εθνικό επίπεδο, όσον αφορά στην προστασία του τοπίου. Σκοπός της Σύμβασης είναι να επιτευχθεί η βιώσιμη διαχείριση των ελληνικών τοπίων, βασισμένη σε μια ισορροπημένη σχέση μεταξύ των κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών αναγκών. Η Σύμβαση αυτή αποτελεί τομή –τόσο στο διεθνές όσο και στο ευρωπαϊκό δίκαιο– γιατί είναι το πρώτο νομικό κείμενο διεθνούς δικαίου που είναι αποκλειστικά αφιερωμένο στο τοπίο και την προστασία, διατήρηση και βιώσιμη διαχείρισή του. Ειδικότερα για την Ελλάδα, η έννοια του τοπίου δεν περιέχεται αυτούσια στο εθνικό δίκαιο, αλλά εμπεριέχεται σε ρυθμίσεις που αφορούν το φυσικό περιβάλλον, τους τόπους ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, την αρχιτεκτονική και αρχαιολογική κληρονομιά, κ.ά. Άρα πρέπει να προστατευθεί μέσω των εργαλείων εκείνων που διαμορφώνουν το περιβάλλον –φυσικό και δομημένο.
1.3. Ο πρόσφατος Νόμος 3937 για τη «Διατήρηση της βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ 60 Α’/31.03.2011) που ψηφίστηκε στις 15 Μαρτίου 2011 από τη Βουλή , εξειδικεύει περισσότερο τα θέματα του τοπίου, στο άρθρο 5, παρ. 5. Διευκρινίζει δε ότι ως προστατευόμενα τοπία (Protected landscapes/seascapes) χαρακτηρίζονται περιοχές μεγάλης οικολογικής, γεωλογικής, αισθητικής ή πολιτισμικής αξίας και εκτάσεις που είναι ιδιαίτερα πρόσφορες για αναψυχή του κοινού ή συμβάλλουν στην προστασία φυσικών πόρων, λόγω των ιδιαίτερων φυσικών ή ανθρωπογενών χαρακτηριστικών τους. Στα δε προστατευόμενα τοπία μπορεί να δίνονται –με βάση τα κύρια χαρακτηριστικά τους– ειδικότερες ονομασίες, όπως αισθητικό δάσος, γεωπάρκο, τοπίο άγριας φύσης, τοπίο αγροτικό, αστικό, κ.α. Ως προστατευόμενα στοιχεία του τοπίου χαρακτηρίζονται τμήματα ή συστατικά στοιχεία του που έχουν ιδιαίτερη οικολογική, αισθητική ή πολιτισμική αξία ή συμβάλλουν στην προστασία φυσικών πόρων, όπως αλσύλλια, παραδοσιακές καλλιέργειες, αγροικίες, μονοπάτια, πέτρινοι φράχτες, ξερολιθιές και αναβαθμίδες, κρήνες, δηλαδή στοιχεία που αναμφίβολα χαρακτηρίζουν το ανθρωπογενές περιβάλλον του νησιού.
2. Σημερινή ενεργειακή πολιτική για τη Λήμνο: Σχέδια πιλοτικού προγράμματος της ΔΕΗ και προοπτικές αξιοποίησης ΑΠΕ.
2.1. Όπως προκύπτει από μετρήσεις του Κέντρου Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΚΑΠΕ) και άλλες μελέτες, η Λήμνος διαθέτει πράγματι υψηλό αιολικό δυναμικό –από τα υψηλότερα της χώρας– σύμφωνα με τον επισυναπτόμενο χάρτη. Αποτελεί λοιπόν αυτό το στοιχείο ένα ακόμη συγκριτικό πλεονέκτημα του νησιού (μαζί με το μοναδικό τοπίο του) το οποίο οφείλει να αξιοποιήσει σε εθνικό επίπεδο. Κατά συνέπεια, δικαιολογημένα έχει επιλεγεί από το Υπουργείο Ενέργειας, Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ) –στο πλαίσιο της εξαγγελθείσας Πράσινης Ανάπτυξης– ως ένα από τα νησιά στα οποία πρέπει να δημιουργηθούν αιολικά πάρκα (θαλάσσια ή μη) με στόχο τη σταδιακή απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα. Αυτή όμως η απόφαση δεν συνοδεύεται από μία ολοκληρωμένη, συνεπή στρατηγική.
2.2. Πριν από περίπου πέντε χρόνια, η ΔΕΗ υπέγραψε σύμβαση για την εγκατάσταση και πιλοτική λειτουργία μιας μονάδας αποθείωσης μαζούτ με την τεχνολογία Krystallon, στη θέση Αυλώνας Λήμνου, μία παραλία υψηλού τουρισμού, 1χμ. έξω από τα όρια της πόλης της Μύρινας. Η συγκεκριμένη μονάδα δεν έχει ακόμη λειτουργήσει λόγω ελλιπών εγκρίσεων και τοπικών αντιδράσεων αλλά έχουν υλοποιηθεί αφενός η επαύξηση ισχύος του σταθμού με τη προμήθεια τριών νέων ηλεκτροπαραγωγών ζευγών και αφετέρου το μεγαλύτερο μέρος των συνοδών έργων υποδομής. Πως λοιπόν συνδέεται η επέκταση του εργοστασίου της ΔΕΗ και η λειτουργία πιλοτικής μονάδας αποθείωσης (που δεν καλύπτει πλέον τις απαιτήσεις της ισχύουσας περιβαλλοντικής νομοθεσίας) στη τουριστικότερη περιοχή του νησιού και την πλέον ακατάλληλη για έργα βιομηχανικής ανάπτυξης, με την εκπεφρασμένη πολιτική βούληση για τη σταδιακή απεξάρτηση της χώρας από ορυκτά καύσιμα, όπως ο λιγνίτης και το πετρέλαιο και τη στροφή σε «καθαρές» εναλλακτικές λύσεις, όπως οι ΑΠΕ, ιδιαίτερα στο νησιωτικό χώρο;
2.3. Η Λήμνος όμως μέχρι σήμερα δεν συγκαταλέγεται στα διασυνδεδεμένα νησιά (Ν. 3468/2006: Παραγωγή Ηλεκτρικής Ενέργειας από ΑΠΕ, Άρθρο 14 – Φωτοβολταϊκοί σταθμοί και Ν. 3851/2010: Επιτάχυνση ανάπτυξης έργων ΑΠΕ (τροποποίηση Ν. 3468/2006), Άρθρο 9 – Θέματα χωροθέτησης εγκαταστάσεων ΑΠΕ), και κατά συνέπεια δεν προσφέρει συγκριτικά πλεονεκτήματα για τη δημιουργία εκτεταμένων – και ανεξέλεγκτων – φωτοβολταϊκών ή αιολικών πάρκων των οποίων η ισχύς δεν θα μπορέσει να καλυφθεί από τις δυνατότητες του υπάρχοντος δικτύου. Έτσι λοιπόν, τα όποια πάρκα δημιουργηθούν θα πρέπει να συνδεθούν με μία ενεργειακή στρατηγική συνδεδεμένη και με τις δυνατότητες της τοπικής ΔΕΗ και τον εν εξελίξει σχεδιασμό της Ρυθμιστικής Αρχής Ενέργειας (ΡΑΕ).
2.4. Οι κατευθύνσεις του Γενικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης της χώρας έχουν εξειδικευθεί στο μεταγενέστερο Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τις ΑΠΕ. Παρόλα αυτά αξίζει να επισημάνει κανείς τις κατευθύνσεις του Γενικού Πλαισίου για (α) την ενίσχυση της ενεργειακής ασφάλειας και τη σταδιακή απεξάρτηση από ξένες πηγές (άρθρο 6 παρ. Β1.γ), (β) τη ριζική βελτίωση του συστήματος παραγωγής και διακίνησης ηλεκτρικής ενέργειας (άρθρο 6, παρ. Β2.δ) για (β1) την αντιμετώπιση των προβλημάτων των ιδιαίτερα ευαίσθητων περιοχών, (β2) τη βελτίωση της ηλεκτροδότησης του νησιωτικού χώρου με σύνδεση –όπου είναι εφικτό– με τα χερσαία δίκτυα της ηπειρωτικής ελληνικής επικράτειας και (β3) την υπογειοποίηση –σε μεταγενέστερο στάδιο– των δικτύων μεταφοράς ενέργειας στους παραδοσιακούς οικισμούς, τους αρχαιολογικούς χώρους ώστε να αποφεύγεται κατά το δυνατό η διέλευση τους από τις περιοχές του Δικτύου Φύση (NATURA) 2000 και τα προστατευόμενα τοπία (άρθρο 6 παρ. Β1.ε).
2.5. Ιδιαίτερα σημαντικό στη περίπτωσή μας είναι ότι, σύμφωνα με το Ν. 2742/99, για την εγκατάσταση σταθμών ΑΠΕ, λαμβάνονται υπόψη μόνο εγκεκριμένα τοπικά χωροταξικά, πολεοδομικά, ρυθμιστικά ή άλλα σχέδια χρήσεων γης και εγκεκριμένες μελέτες που εναρμονίζονται προς το Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τις ΑΠΕ και τεκμηριώνουν επαρκώς ότι έχουν λάβει μέριμνα και έχουν διασφαλίσει τη μέγιστη αξιοποίηση του διαθέσιμου δυναμικού ΑΠΕ. Όμως, αν δεν υπάρχουν τέτοια σχέδια, όπως στη περίπτωση της Λήμνου (με εξαίρεση τον Μούδρο που διαθέτει Σχέδιο Χωρικής Ανάπτυξης – ΣΧΟΑΠ), η έγκριση εγκατάστασης σταθμών ΑΠΕ γίνεται με βάση τις κατευθύνσεις του Ειδικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τις ΑΠΕ (ΦΕΚ 2464 Β΄) που είναι γενικές και ανεπαρκείς όπως θα δούμε πιο κάτω, ιδιαίτερα σε έναν τόπο αυτών των συγκριτικών πλεονεκτημάτων σαν τη Λήμνο.
2.6. Σε πρόσφατες μελέτες της ΡΑΕ σχετικά με τη φέρουσα ικανότητα μη διασυνδεδεμένων νησιών για ανάπτυξη αιολικών σταθμών με την εφαρμογή του Ειδικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τις ΑΠΕ, διερευνήθηκαν –προκαταρκτικά– οι δυνατότητες αξιοποίησης του αιολικού δυναμικού 37 επιλεγμένων μη διασυνδεδεμένων νησιών του Αιγαίου για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας μέσω αιολικών σταθμών.
2.7. Με άλλα λόγια, προσδιορίστηκαν τα τμήματα του χώρου στα οποία είναι κατ’ αρχήν επιτρεπτή, με βάση το Ειδικό Πλαίσιο, η χωροθέτηση αιολικών πάρκων, υπολογίστηκε το μέγιστο επιτρεπόμενο ποσοστό κάλυψης εδαφών από αιολικές εγκαταστάσεις και ελήφθησαν υπόψη περιορισμοί χωροθέτησης αιολικών πάρκων που τυχόν απορρέουν από τα ήδη εγκεκριμένα Γενικό, Περιφερειακά και Ειδικά Χωροταξικά Πλαίσια και τον υποκείμενο σχεδιασμό χρήσεων γης καθώς και το υφιστάμενο εκμεταλλεύσιμο αιολικό δυναμικό στα μη αποκλειόμενα για χωροθέτηση ανεμογεννητριών τμήματα[i].
2.8. Στην περίπτωση της Λήμνου (μελέτη καθ. Δ. Οικονόμου) προσδιορίστηκαν (1) τα τμήματα του χώρου στα οποία δεν επιτρέπεται η χωροθέτηση αιολικών πάρκων, λόγω υφιστάμενων κανονιστικών πλαισίων της δόμησης καθώς και τα τμήματα του χώρου στα οποία είναι κατ’ αρχήν επιτρεπτή, με βάση την πλειονότητα των διατάξεων του Ειδικού Πλαισίου και αγνοώντας τις ιδιαιτερότητες του νησιού, η χωροθέτηση αιολικών πάρκων. Στη συνέχεια, (2) από το σύνολο των περιοχών που προέκυψαν εξαιρέθηκαν τα τμήματα του χώρου που δεν διαθέτουν επαρκώς εκμεταλλεύσιμο αιολικό δυναμικό. Το σύνολο της αξιοποιήσιμης έκτασης για τη χωροθέτηση αιολικών πάρκων στη Λήμνο παρουσιάζεται στο γενικό Πίνακα 1, που δεν λαμβάνει υπόψη σημαντικές παραμέτρους χωροθέτησης.
2.9. Επιπλέον, το Ειδικό Πλαίσιο για τις ΑΠΕ περιλαμβάνει μόνο ένα άρθρο για τα φωτοβολταϊκά, σύμφωνα με το οποίο δεν τίθενται περιορισμοί πλην εξαιρέσεων που θα δούμε πιο κάτω. Σύμφωνα με το Άρθρο 17 σχετικά με τα κριτήρια χωροθέτησης εγκαταστάσεων εκμετάλλευσης της ηλιακής ενέργειας, ήτοι φωτοβολταικών πάρκων, σημειώνεται και είναι ενδιαφέρον για τη περίπτωση της Λήμνου ότι ως περιοχές προτεραιότητας μπορεί να θεωρηθούν οι περιοχές που είναι άγονες ή δεν είναι υψηλής παραγωγικότητας και κατά προτίμηση αθέατες από πολυσύχναστους χώρους, και με δυνατότητες διασύνδεσης με το Δίκτυο.
2.10. Ως ζώνες αποκλεισμού για τη χωροθέτηση εγκαταστάσεων εκμετάλλευσης της ηλιακής ενέργειας (δηλαδή φωτοβολταϊκών πάρκων) ορίζονται οι ζώνες απολύτου προστασίας της φύσης και του τοπίου, οι πυρήνες αρχαιολογικών χώρων, τα κηρυγμένα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, στα οποία όμως δεν περιλαμβάνονται τα Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους (ΤΙΦΚ), όπως είναι δηλαδή η Λήμνος, διότι ακόμη στην Ελλάδα, η έννοια του τοπίου δεν περιέχεται αυτούσια στο εθνικό δίκαιο, όπως εξηγήθηκε πιο πάνω. Τέλος, σύμφωνα με το πρόσφατο νόμο Ν.3851/2010 αίρεται και η πλήρης απαγόρευση που προέβλεπε αρχικά το Ειδικό Πλαίσιο για την εγκατάσταση φωτοβολταϊκών σε γεωργική γη υψηλής παραγωγικότητας –κάτι που στη Λήμνο θα αποβεί καταστροφικό– καθώς συνδέεται με τη ταυτότητα του νησιού και τη προοπτική ανάπτυξης του τόπου με τρόπο συμβατό με τον φυσικό και πολιτιστικό του χαρακτήρα.
2.11 Σχετικά με τα συστήματα αξιοποίησης της ηλιακής ακτινοβολίας (φωτοβολταϊκά πάρκα) –πέρα από τις πιο πάνω ποιοτικές παραλείψεις του Ειδικού Χωροταξικού– πρέπει να επισημάνει κανείς και σοβαρά μειονεκτήματα των πάρκων αυτών που οφείλουν να συνεκτιμώνται κάθε φορά από τη πολιτεία. Ως τέτοια, μπορεί να αναφέρει κανείς: το υψηλό κόστος της επένδυσης συγκριτικά με την απόδοση των αιολικών πάρκων, την εκτατική τους ανάπτυξη στο χώρο –με δεδομένο ότι τα φωτοβολταϊκά συστήματα απαιτούν σχεδόν δεκαπλάσια έκταση από τα αιολικά πάρκα– τις μικρο-κλιματικές συνθήκες που δημιουργούν, την οπτική ρύπανση, την κατάληψη συνήθως γεωργικών εκτάσεων και συνακόλουθα τον άνισο ανταγωνισμό που αναπτύσσουν σε σχέση με άλλες χρήσεις γης που συνδέονται με την κοινωνία και τα πολιτιστικά της χαρακτηριστικά, συναρτημένα με το φυσικό και δομημένο περιβάλλον.
2.12. Για τους πιο πάνω λόγους, εύστοχα πιστεύουμε το WWF Ελλάδος σε δήλωσή του το 2010 σχετική με το θέμα της Υπουργικής Απόφασης για το μίγμα των ΑΠΕ, επισημαίνει το αδικαιολόγητα μικρό πλαφόν στη δυνατότητα εγκατάστασης φωτοβολταϊκών συστημάτων σε κτίρια και κατοικίες, ενώ αντίθετα πριμοδοτούνται οι μεγάλες επενδύσεις φωτοβολταϊκών συστημάτων άνω των 100 KW. Το WWF Ελλάδος επισημαίνει ότι ...λόγοι κοινωνικοί, περιβαλλοντικοί και οικονομικοί επιβάλλουν την άμεση αλλαγή κατεύθυνσης στον τομέα των φωτοβολταϊκών, έτσι ώστε να δοθεί σαφής προτεραιότητα στην εγκατάσταση φωτοβολταϊκών συστημάτων σε ταράτσες και στέγαστρα κτιρίων. Με αυτό τον τρόπο θα μεγιστοποιηθούν τα οφέλη σε θέσεις εργασίας, θα διαχυθεί καλύτερα το οικονομικό κέρδος σε πολλά περισσότερα νοικοκυριά και θα αποφευχθεί η μαζική αλλαγή χρήσεων γης.... Και συνεχίζει στην ανακοίνωσή του ...αν τελικά το ΥΠΕΚΑ αλλάξει τον προγραμματισμό του για τα φωτοβολταϊκα και μεριμνήσει ώστε ο κύριος όγκος αυτών να εγκατασταθεί στον κτιριακό τομέα, τότε και μόνο τότε, θα πρέπει να επιδιωχθεί περαιτέρω διείσδυση των φωτοβολταϊκών συστημάτων στο ενεργειακό μίγμα της χώρας (ίσως πάνω από 4.000 MW) έως το 2020....
2.13. Από την πιο πάνω γενική μελέτη του Ειδικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού για τις ΑΠΕ γίνεται κατανοητό ότι η χωρική διάρθρωση και εγκατάσταση νέων φωτοβολταϊκών ή αιολικών πάρκων εξαρτώνται από ένα πολύπλοκο σύνολο παραγόντων, όπως η κατάσταση των υφισταμένων εγκαταστάσεων και η εγκατεστημένη ισχύς από άλλες πηγές και τεχνολογίες, η γεωγραφία και τοπογραφία, η δυνατότητα διασύνδεσης με το κεντρικό δίκτυο, η εξέλιξη της ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας στη χώρα, η διαθεσιμότητα κεφαλαίων, κλπ.
2.14. Όμως και άλλοι περιβαλλοντικοί παράγοντες εξαιρετικής σημασίας έχουν αγνοηθεί που αφορούν (α) την ανάγκη προστασίας ενός τοπίου ιδιαιτέρου κάλλους σαν της Λήμνου, (β) την ανάγκη στήριξης μιας αναπτυξιακής στρατηγικής που συνδέεται με τον πρωτογενή τομέα και τη μεταποίηση αγροτικών προϊόντων, (γ) την ανάγκη προστασίας του περιβάλλοντος και ειδικότερα –σύμφωνα με σχετική μελέτη του WWF Ελλάδος– την προστασία θαλάσσιου περιβάλλοντος όπως λιβαδιών Ποσειδωνίας[i], αλιευτικών πεδίων, μεταναστευτικών περασμάτων[ii] κ.ά. Σε ότι δε αφορά ειδικά στα Θαλάσσια Αιολικά Πάρκα της Λήμνου, όπως προκύπτει από την ΄ίδια μελέτη του WWF Ελλάδος[iii], είναι γνωστό από στοιχεία ΙΝΑΛΕ-ΕΛΚΕΘΕ για τη χαρτογράφηση περιοχών του Δικτύου Φύση (NATURA) 2000, ότι υπάρχουν σημαντικά λιβάδια Ποσειδωνίας. Ειδικότερα στην περιοχή "ύφαλοι του Χάρου" στα ανατολικά της Λήμνου αποτυπώθηκε ένα από τα μεγαλύτερα λιβάδια της Μεσογείου (με έκταση πάνω από 10.000 εκτάρια) που είναι και από τα καλύτερα διατηρημένα.
2.15. Για όλους τους πιο πάνω λόγους, γίνεται σαφές ότι η ανάπτυξη ΑΠΕ (δηλαδή φωτοβολταϊκών, αιολικών ή και άλλων πάρκων), ενώ μπορεί να είναι επιθυμητή στο επίπεδο της χώρας, πρέπει να γίνει με τέτοιο τρόπο ώστε να μεγιστοποιούνται σύμμετρα τα οφέλη για το περιβάλλον, την οικονομία και το κοινωνικό σύνολο. Ιδιαίτερα σε ένα νησί ενός εξαιρετικά ευαίσθητου φυσικού περιβάλλοντος και τοπίου αλλά και γεωργικής γης παραγωγικής σαν της Λήμνου, πρέπει η ανάπτυξη των ΑΠΕ να ενταχθεί και να αποτελέσει αντικείμενο ενός Στρατηγικού και Ολοκληρωμένου Σχεδιασμού. Τα οφέλη ενός τέτοιου στρατηγικού σχεδιασμού είναι προφανή γιατί οι ενεργειακές πολιτικές είναι σύνθετες και απαιτούν ολοκληρωμένες προσεγγίσεις που οφείλουν –ιδιαιτέρως σήμερα– να γίνονται με σταδιακά και προσεκτικά βήματα.
2.16. Κατά τη γνώμη μας όμως και με τη μορφή επείγοντος, πρέπει να συνταχθεί αυτοτελώς της πιο πάνω Στρατηγικής Μελέτης, μία πρώτη Χωροταξική Μελέτη για την ανάπτυξη των ΑΠΕ στο νησί, με πρωτοβουλία του Δήμου ή της Περιφέρειας, που να λαμβάνει υπόψη παραμέτρους κοινωνικές, ενεργειακές, περιβαλλοντικές και τοπίου, ώστε να μπορέσουν να αντιμετωπιστούν ολοκληρωμένα οι προκλήσεις των καιρών και να αξιολογηθούν ψύχραιμα και αποτελεσματικά οι πιέσεις που αναμφίβολα υπάρχουν και θα υπάρξουν εντονότερες. Να αποφευχθούν συγκρούσεις χρήσεων γης, προς όφελος του τόπου και της κοινωνίας του.
2.17. Εκ πρώτης όψεως πάντως και λαμβάνοντας υπόψη κανείς το υψηλό αιολικό δυναμικό του νησιού, μπορεί εύλογα να καταλήξει ότι με πολύ προσεκτικές επιλογές χωροθέτησης, η Λήμνος οφείλει κατά κύριο λόγο να επιλέξει την ανάπτυξη συγκεντρωμένων αιολικών πάρκων. Και αυτά λελογισμένα, στο πλαίσιο των δυνατοτήτων του νησιού και σύμφωνα με εξαιρετικά προσεκτικές εργασίες αποκατάστασης του τοπίου. Δεν έχει κανέναν λόγο να αναπτύξει εκ παραλλήλου και φωτοβολταϊκά πάρκα που αναπτύσσονται ατάκτως, κατακερματίζοντας το χώρο, συμβάλλοντας στην περιβαλλοντική και αισθητική ρύπανση, ωθώντας τους αγρότες να εγκαταλείψουν περαιτέρω την αγροτική γη, με τα επακόλουθα που αυτή η εγκατάλειψη επιφέρει στο περιβάλλον και στη κοινωνία.
3. Συμβολή στον προσδιορισμό παραμέτρων για τη χωροθέτηση ΑΠΕ.
Κατά τη γνώμη μας, για τη χωροθέτηση των ΑΠΕ οι παράγοντες που επηρεάζουν περιβάλλον και τοπίο, διακρίνονται σε παράγοντες που επιβαρύνουν είτε:
(α) άμεσα τον χώρο, με τη στενή έννοια των όρων, καθώς τόσο τα ίδια τα συστήματα ΑΠΕ (ανεμογεννήτριες ή φωτοβολταϊκοί συλλέκτες), όσο και τα σημαντικά συνωδά έργα υποδομών που συνήθως απαιτούνται (δρόμοι, γραμμές μεταφοράς, υποσταθμός, κλπ.) επηρεάζουν καθοριστικά το περιβάλλον και αλλοιώνουν δραστικά τη κλίμακα του τοπίου και το ανάγλυφο, είτε
(β) έμμεσα τον χώρο, με την ευρεία έννοια των όρων, καθώς επηρεάζεται ευρύτερα η οικονομία του τόπου, δηλαδή ο τουρισμός και ο πρωτογενής τομέας της παραγωγής, που αποτελεί τον μοχλό ανάπτυξης του νησιού, αναλώνοντας γαίες που συμβάλλουν καθοριστικά στην οικονομία του τόπου όσο και στη διαμόρφωση του αγροτικού τοπίου και στην περιβαλλοντική ισορροπία.
3.1. Προτεινόμενες προϋποθέσεις χωροθέτησης αιολικών πάρκων.
Η επιλογή δημιουργίας αιολικών πάρκων στο νησί –χερσαία ή θαλάσσια– φαίνεται ότι αξιοποιεί συγκριτικά πλεονεκτήματα και είναι αθροιστικά πιο συμφέρουσα για τον τόπο. Πρέπει όμως να προσδιοριστούν συγκεκριμένες ζώνες χωροθέτησης αυτών, ώστε τουλάχιστον να συγκεντρωθούν και περιοριστούν οι επιπτώσεις. Κατά την άποψή μας, οφείλουν να πληρούνται, τα εξής κριτήρια:
§ Να μην καταλαμβάνουν εκτάσεις περιοχών Natura 2000 ή περιοχές προστασίας ορνιθοπανίδας και μεταναστευτικών περασμάτων, ακόμη και εκτάσεις αρχαιολογικές της ζώνης Β.
§ Να μην καταλαμβάνουν εκτάσεις γης υψηλής παραγωγικότητας.
§ Να μην έχουν άμεση οπτική επαφή με:
o οικισμούς και με το κύριο οδικό δίκτυο του νησιού που συνδέει οικισμούς,
o διαδρομές που συνδέουν το κύριο οδικό δίκτυο του νησιού με αρχαιολογικούς τόπους ή τόπους ιδιαίτερου πολιτιστικού ή φυσικού πλούτου, όπως οι διαδρομές που οδηγούν στην Ηφαιστεία, την Πολιόχνη, τα Καβείρια, το Γομάτι και τις αμμοθίνες, το Διαπόρι, τον Κότσινα, το Κέρος, την Κακαβιώτισσα, τα Φαρακλά, που πρέπει αναλυτικά να καταγραφούν.
§ Να χωροθετούνται συγκεντρωμένα και κατά προτίμηση εντός θαλάσσης –λόγω μικρότερης όχλησης αλλά και υψηλότερης απόδοσης– όχι όμως σε περιοχές προστασίας θαλάσσιου περιβάλλοντος όπως λιβαδιών Ποσειδωνίας, ή ιχθυο-αποθεμάτων και αλιευτικών πεδίων.
§ Να αξιοποιούν στο μέγιστο εκτάσεις ήδη καταστραμμένες (π.χ. λόγω στρατού η έργων υποδομής) αλλά και κατά το δυνατό εκτάσεις που εξυπηρετούνται από υφιστάμενο οδικό δίκτυο, χωρίς να απαιτούν πρόσθετες υποδομές.
§ Να αποδώσουν αντισταθμιστικά οφέλη, περιβαλλοντικού χαρακτήρα. Ιδιαίτερα στους κατοίκους περιοχών υποβαθμισμένων ή εγκαταλελειμμένων, όπως των περιοχών της Ανατολικής Λήμνου, χωροθετώντας τα σε γεωργικά εδάφη, με την παράλληλη υποχρέωση αυτά να ανακτηθούν εκ παραλλήλου, αντιμετωπίζοντας το θέμα των κουνελιών, διάβρωσης η άλλα .
§ Να υλοποιούνται σύμφωνα με ιδιαίτερη μελέτη αποκατάστασης τοπίου
§ Να πληρούν τις όποιες πρόσθετες προϋποθέσεις ορίζει η σχετική νομοθεσία.
3.2. Προτεινόμενες προϋποθέσεις χωροθέτησης φωτοβολταϊκών πάρκων.
Εφόσον θεωρηθεί σκόπιμο να αναπτυχθούν εκ παραλλήλου και φωτοβολταϊκά πάρκα στο νησί, πρέπει να προσδιοριστούν προϋποθέσεις χωροθέτησης αυτών, ώστε τουλάχιστον να συγκεντρωθούν και περιοριστούν οι επιπτώσεις τους. Για τον προσδιορισμό περιοχών ικανών να φιλοξενήσουν φωτοβολταϊκά πάρκα, στο πλαίσιο μιας Χωροταξικής Μελέτης ΑΠΕ για το νησί, οφείλουν να πληρούνται κατά την άποψή μας τα εξής κριτήρια:
§ Να μην καταλαμβάνουν εκτάσεις περιοχών Natura 2000 ή περιοχές προστασίας ορνιθοπανίδας και μεταναστευτικών περασμάτων.
§ Να μην καταλαμβάνουν εκτάσεις γεωργικής γης, παραγωγικής η μη, με την ελπίδα ότι μπορεί και αυτή να ανακτηθεί στο μέλλον.
§ Να μην έχουν άμεση οπτική επαφή με:
o οικισμούς και με το κύριο οδικό δίκτυο του νησιού που οδηγεί σε οικισμούς.
o διαδρομές που συνδέουν το κύριο οδικό δίκτυο του νησιού με τόπους ιδιαίτερου πολιτιστικού ή παράλληλα φυσικού πλούτου, όπως οι διαδρομές που οδηγούν στην Ηφαιστεία, την Πολιόχνη, τα Καβείρια, το Γομάτι και τις αμμοθίνες, το Διαπόρι και τον Φακό, τον Κότσινα, το Κέρος, την Κακαβιώτισσα, και τόσους άλλους που πρέπει αναλυτικά να καταγραφούν.
o το θαλάσσιο μέτωπο του νησιού.
§ Να βρίσκονται κατά προτίμηση στο εσωτερικό του νησιού και σε μικρές λεκάνες, καθώς και σε επίπεδες εκτάσεις που δεν έχουν κλίση πάνω από 10%.
§ Να απαγορευτεί ο κατακερματισμός στο χώρο (ώστε έμμεσα να καταστρατηγούνται οι απαιτήσεις εκπόνησης Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων) και τα μεγέθη των πάρκων να αξιολογούνται αθροιστικά σε κάθε χωρική ενότητα και όχι αυτοτελώς για κάθε ανάπτυξη.
§ Να συνδυάζονται κατά προτεραιότητα με εκτάσεις που έχουν επιλεγεί για δημιουργία αιολικών πάρκων, καθώς η μία χρήση δεν αποκλείει την άλλη, αντιθέτως την καθιστά πιο ανταποδοτική.
4. Συμβολή στον προσδιορισμό ειδικών όρων χωροθέτησης φωτοβολταϊκών πανέλων σε κτίρια.
Είναι σαφές ότι πρέπει να διακρίνει κανείς τα φωτοβολταϊκά πάρκα, που αποτελούν σημαντικές επενδύσεις προς αποκλειστική εμπορία ηλεκτρικής ενέργειας, από την τοποθέτηση σημειακών φωτοβολταϊκών πανέλων –σε κατοικίες, επιχειρήσεις ή αγροκτήματα– με ισχύ μέχρι 10 KW που στοχεύουν είτε στην κάλυψη ατομικών αναγκών είτε –το πιθανότερο– στην πώληση της ενέργειας στη ΔΕΗ, σε υψηλότερη και εγγυημένη ακόμη σήμερα τιμή. Στη περίπτωση αυτή, όπως επεσήμανε το WWF Ελλάδος, θα μεγιστοποιηθούν τα οφέλη σε θέσεις εργασίας, θα διαχυθεί καλύτερα το οικονομικό κέρδος σε πολλά περισσότερα νοικοκυριά και θα αποφευχθεί η μαζική αλλαγή χρήσεων γης. Θα πρέπει όμως για λόγους αισθητικούς τα φωτοβολταϊκά πανέλα να:
§ απαγορεύονται εντός παραδοσιακών οικισμών ή εντός παραδοσιακών οικιστικών συνόλων.
§ απαγορεύονται σε κεκλιμένες στέγες.
§ αναφέρονται στην πολεοδομική άδεια και κατά συνέπεια να μπορούν να ελέγχονται από το ΣΧΟΠ οι περιβαλλοντικές παράμετροι.
§ χωροθετούνται (α) σε πέργκολες για τη δημιουργία στεγασμένων χώρων ή χώρων στάθμευσης χωρίς να προσμετρώνται στο συντελεστή κάλυψης και (β) ελεύθερες στην επιφάνεια του εδάφους. Να προστατεύεται, όμως, σε κάθε περίπτωση –με κατάλληλη φύτευση– η ελεύθερη θέαση τους, στα ανάντη ή στα κατάντη, ανάλογα της θέσης τους και της τοπογραφίας.
5. Ενδεικτική βιβλιογραφία
PREDAC 2006 Spatial planning of wind turbines-Guidelines & Comparison of European Experiences Brussels, Comité de Liaison Energies Renouvelables-European Commission.
ΔΕΣΜΗΕ 2003 Προβλέψεις ζήτησης Ενέργειας και Ισχύος και δυνατότητα κάλυψης της ζήτησης στο Εθνικό Διασυνδεδεμένο Σύστημα Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας (ΕΔΣΜ)-Περίοδος 2002-2007, Αθήνα.
Δόδουρας, Σ. 2010 Διαφύλαξη και διατήρηση του Ελληνικού τοπίου: Λήμνος – Εισαγωγική έκθεση, Μεσογειακό Ινστιτούτο για τη Φύση και τον Άνθρωπο (Med-INA), Αθήνα.
ΕΠΙΣΕΥ-ΕΜΠ 2006 Στρατηγική μελέτη διασύνδεσης αυτόνομων νησιώτικων συστημάτων ηλεκτρικής ενέργειας. Τελική Μελέτη. Αθήνα, 2006.
Παπαγιάννης, Θ. και Σορώτου, Α. (επιμ.) 2010 Σε αναζήτηση του ελληνικού τοπίου, Πρακτικά 1ης συνάντησης εργασίας στο πλαίσιο του προγράμματος διαφύλαξη και διαχείριση του Ελληνικού Τοπίου, Μεσογειακό Ινστιτούτο για τη Φύση και τον Άνθρωπο (Med-INA), Αθήνα.
Παπαδημητρίου Γ., Παπακωνσταντίνου Α. 2004 «Αναμόρφωση το νομοθετικού πλαισίου για τις ΑΠΕ και διαμόρφωση βέλτιστων πρακτικών για τα αιολικά πάρκα», Νόμος και Φύση, Ιούλιος 2004.
ΡΑΕ 2003β Σχέδιο Μακροχρόνιου Ενεργειακού Σχεδιασμού της Ελλάδος (2001-2010), Αθήνα.
